Potop szwedzki i związane z nim plądrowanie majątków na terenie Rzeczpospolitej spowodował, że większość bogatego księgozbioru Mikołaja Kopernika, często z odręcznymi notatkami astronoma, znajduje się obecnie w bibliotece uniwersytetu w Uppsali w Szwecji.

Mikołaj Kopernik studiował w Krakowie (sztuki wyzwolone – nauki humanistyczne, przyrodnicze, matematykę i astronomię), Bolonii (prawo kanoniczne), Padwie (medycynę) i Ferrarze (prawo kanoniczne).

Niewielkie opracowanie Narratio prima (łac. Relacja pierwsza), autorstwa Jerzego Joachima Retyka, zostało opublikowane w Gdańsku w 1540 roku, a rok później w Bazylei. Zawierało ono streszczenie teorii heliocentrycznej, o której świat usłyszał wtedy po raz pierwszy.

Pierwsze norymberskie wydanie dzieła Kopernika (1543) miało nakład około 400-500 egzemplarzy. Jak na ówczesne czasy było to bardzo dużo, dzięki czemu teoria heliocentryczna szybko rozprzestrzeniła się po Europie. Na etapie przygotowania do druku wydłużono tytuł, pod którym znamy je współcześnie, czyli De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach ciał niebieskich).

Rękopis De revolutionibus, napisany po grecku i po łacinie, znajduje się w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego, stanowiąc jeden z jej najcenniejszych skarbów. Został on wpisany na listę UNESCO – Pamięć Świata.

Wbrew powszechnej opinii obserwatorium Mikołaja Kopernika nie mieściło na jednej z wież Wzgórza Katedralnego we Fromborku. Aby komfortowo prowadzić obserwacje musiało się ono znajdować na płaskim terenie w obrębie murów katedralnych lub ogrodzie swojego domu. Legendarne obserwatorium nosiło nazwę pavimentum i wyglądało jak ceglana wypoziomowana platforma, na której mogły być stabilnie zainstalowane instrumenty pomiarowe (min. triquetrum, kwadrant, sferę armilarną). Poszukiwania archeologiczne pavimentum wciąż trwają.

Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem to słynny obraz Jana Matejki, który ukończony został w 1873 roku, w 400. rocznicę urodzin astronoma. Jeden ze szkiców do tego obrazu zawierał leżącą u stóp Kopernika lunetę, której nie powinno tam być, gdyż wynalazek ten pojawił się ponad pół wieku po jego śmierci. Pomimo, że zwrócono na to uwagę artysty, na ostatecznym obrazie artefakt wciąż jest widoczny, ale malarz przesunął go w prawy dolny róg, gdzie trudno go dostrzec na pierwszy rzut oka.

Copernicus to jeden z najważniejszych współczesnych programów obserwacji satelitarnej Ziemi. Realizowany jest przez Komisję Europejską i Europejską Agencją Kosmiczną, przy współpracy z  Europejską Organizacją Eksploatacji Satelitów Meteorologicznych (EUMETSAT), Europejskim Centrum Prognoz Średnioterminowych (ECMWF) i innymi podmiotami wspólnoty europejskiej.

Nazwiskiem wielkiego astronoma nazwano jeden z najbardziej charakterystycznych kraterów księżycowych, który doskonale widoczny jest nawet przez lornetkę. Również na Marsie znajduje się krater Kopernik, a wokół Słońca, pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza, krąży planetoida (1322) Coppernicus.

W 2010 roku Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej (ang. International Union of Pure and Applied Chemistry, IUPAC) zatwierdziła nazwę nowego pierwiastka o liczbie atomowej 112, nazywając go kopernikiem (łac. copernicium, Cn). Jest to pierwiastek wytworzony sztucznie i należy do grupy metali przejściowych. Jego najbardziej stabilne izotopy ulegają rozpadowi po kilkudziesięciu sekundach.

Współczesna technologia badań genetycznych umożliwiła uzyskanie silnych dowodów potwierdzających identyfikację szczątków Kopernika. Stało się to możliwe dzięki należącej do astronoma księgi Johanesa Stöfflera, znajdującej się obecnie w Szwecji, w której znaleziono materiał genetyczny w postaci kilku włosów zachowanych pomiędzy stronami dzieła. Okazał się on identyczny z materiałem genetycznym osoby, której szczątki odnaleziono w katedrze fromborskiej.

W roku 1512 lub 1513 Mikołaj Kopernik, podczas pobytu w Lidzbarku Warmińskim, napisał krótkie opracowanie, w którym przedstawił pierwsze podejście do heliocentryzmu i związane z nim naukowe postulaty. Nazwał je Commentariolus (łac. Mały komentarz) i rozesłał je do znanych mu astronomów. Ci z kolei w formie odpisów wysłali je do swoich znajomych co sprawiło, że nazwisko polskiego uczonego stało się znane w całej Europie.

W 2008 roku, na aukcji w Nowym Jorku, anonimowy kolekcjoner wylicytował jeden z egzemplarzy pierwszego norymberskiego wydania De revolutionibus za kwotę 2 210 500 dolarów.

Zastanawiający jest fakt, że praktycznie każdy zachowany egzemplarz oryginalnego wydania De revolutionibus wygląda inaczej. Okazuje się, że w czasach Kopernika osoba, która zamawiała książkę, dostawała ostatecznie tylko jej poszczególne strony, które oprawiała we własnym zakresie.

Na pokrytej tynkiem ścianie krużganka skrzydła północnego zamku w Olsztynie zachowała się wyrysowana przez astronoma tablica astronomiczna. Służyła do obserwowania Słońca oraz wyznaczania momentów równonocny wiosennej i jesiennej. Jest to prawdziwy unikat na skalę światową i jedyny istniejący do dziś przyrząd własnoręcznie wykonany przez Kopernika.

Matką astronoma była Barbara Kopernik z domu Watzenrode (ok. 1440-po 1495), która pochodziła z zamożnej rodziny mieszczańskiej. Wyszła za mąż za krakowskiego kupca Mikołaja Kopernika (ok. 1420–1483), który osiadł w mieście i przyczynił się do jego rozwoju. Małżeństwo doczekało się czwórki dzieci: Andrzeja, Barbary, Katarzyny i najmłodszego z nich – Mikołaja Kopernika. Osobą mającą duży wpływ na jego rozwój był brat matki — Łukasz, który w 1489 roku został biskupem warmińskim. Był on mecenasem dzieci Koperników, finansując ich studia i goszcząc ich w swej siedzibie w Lidzbarku Warmińskim.

Nazwa tej prowincji, włączonej w granice Polski po wygranej wojnie trzynastoletniej i postanowieniami pokoju toruńskiego z 1466 roku, stosowana była zamiennie z nazwą Prusy Polskie. Obejmowała swoim zasięgiem Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, ziemię malborską oraz Warmię. Ta ostatnia, choć zaliczała się do Prus Królewskich, tworzyła wydzielony organizm polityczny podlegający miejscowym biskupom — tzw. dominium warmińskie. W roku 1569 na sejmie lubelskim Prusy Królewskie zostały włączone do Korony. Podczas I rozbioru Polski w 1772 roku prawie cale zostały zagarnięte przez Królestwo Pruskie z wyłączeniem Gdańska i Torunia, które Polska utraciła w II rozbiorze Polski w 1793 roku.

W nazwisku rodziny Kopernika kryje się nazwa pewnego ważnego gospodarczo metalu. Miedź, po łacinie cuprum, była przedmiotem handlu, którym zajmowali się przodkowie wielkiego astronoma. Nazwisko „Kopernik”, zostało najprawdopodobniej utworzone od funkcjonującego wówczas na Śląsku określenia zawodu – kopernik, czyli osoby, która zajmuje się wydobyciem i wytapianiem tego metalu.

W marcu 1522 roku Kopernik wygłosił w Grudziądzu swój traktat O szacunku monety, w którym wykazywał i udowadniał negatywne zjawisko wypierania z obiegu pieniądza o większej wartości (np. o większej zawartości kruszcu) przez pieniądz o wartości gorszej. Dziś znamy to jako prawo Kopernika-Greshama, które weszło do kanonu nauczania akademickiego. Ciekawostką jest fakt, że w okresie PRL zachodziło odwrotne zjawisko polegające na pojawieniu się w obiegu waluty alternatywnej, w tym przypadku dolara, marki, czy funta, o większej wartości nabywczej w stosunku do waluty narodowej – złotego. Z okazji 500. rocznicy wygłoszenia przez Mikołaja Kopernika traktatu O szacunku monety Mennica Polska wybiła kolekcjonerską srebrną monetę w nakładzie 1000 egzemplarzy.

Na rycinach z epoki Kopernik trzyma w ręku pewien kwiat, będący symbolem wiedzy przyrodniczej i sztuki medycznej. Jest to konwalia. Do tejże konwalii odnosi się wyróżnienie Convallaria Copernicana, przyznawane przez Senat Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu za wybitny wkład do nauki lub szczególne zasługi dla rozwoju uczelni.

Po powrocie z Włoch do Polski Kopernik został lekarzem kapituły warmińskiej. Był wielokrotnie wzywany na konsylia medyczne do Gdańska, Olsztyna, Elbląga i Królewca. Kopernik prowadził także korespondencyjne konsultacje dotyczące bardziej skomplikowanych przypadków medycznych z Janem Benedyktem Solfą – lekarzem przybocznym króla Zygmunta Starego. Przygotowywał także leki dla ubogich mieszkańców Warmii, a w szczególności tych, którzy trafiali do istniejącego we Fromborku od XIV w. Szpitala św. Ducha.

Trójstopniowe studia medyczne w tym czasie obejmowały następujące etapy:

I – dwuletnie studia na stopień bakałarza, podczas których czytano i komentowano dzieła Hipokratesa, Galena i Avicenny

II – studia na stopień licencjata, które kończyły trzeci rok medycyny praktycznej, dotyczący budowy i schorzeń ciała ludzkiego

III – uzyskanie stopnia doktora nauk medycznych, które kończyły dwa lata praktyki medycznej i chirurgicznej pod nadzorem mistrza w zawodzie

W czasach Kopernika medycyna stała na znacznie niższym poziomie, a ówczesne sposoby leczenia wzbudzać mogą wesołość. Na marginesach dzieła “Chirurgia” autorstwa Piero d’Argellaty z Bolonii Kopernik zanotował takie oto informacje:

– Wywar z tamaryszku na krosty pomaga przeciw trądowi.

– Otręby pomagają przy wzdęciach i bólach żołądka.

– Przeciw gniciu dziąseł. Wziąć orlika asów (as = 12 uncji) 2 albo 1,5 asa, ruty 1 as — i zrobić wywar w dostatecznej ilości wody, a pod koniec gotowania dodać miodu, ile potrzeba do słodzenia, przecedzić i przesączem myć dziąsła rano i wieczorem, a potem namaszczać zawsze w ten sposób: weź białko i rutę, rozetrzyj, następnie przecedź przez czysty gałganek, dodaj sproszkowanego zielonego spiżu, nasmaruj tym dziąsła, ile trzeba, po wzmiankowanym przemyciu — i temu ledwie cokolwiek dorównywa. Wypróbowane.

Z rodzinnego domu Kopernik wyniósł znajomość języka niemieckiego, którym posługiwano się na co dzień. Na studiach nauczył się łaciny, greki i języka włoskiego. Mówił też w języku polskim, jako wierny poddany polskiego króla, polityk i dyplomata.

Kopernik podjął się opracowania mapy Prus i zgromadził w tym celu szereg materiałów kartograficznych. Mapę sporządził prawdopodobnie samodzielnie, ewentualnie we współpracy z Retykiem podczas jego pobytu we Fromborku po 1539 roku. Mapę uczony nazwał Tabula Chorographica auff Preussen, a w roku 1541 przesłał ją do Królewca księciu Albrechtowi.